ارس نام رودخانه‌ای نسبتاً پرآب و خروشان است که در فاصله 2 کیلومتری جلفا پس از گذشت از بستر تنگ کوهستانی که در کوههای نزدیک جلفا ایجاد نموده است وارد جلفا می شود. رودخانه ارس که از کشور ترکیه سرچشمه مى گیرد، حدود۴۵۰ کیلومتر از مرز آبى جمهورى اسلامى ایران با کشورهاى آذربایجان و ارمنستان را تشکیل مى دهد.

تاریخ و پیدایش نام رود ارس :

شهرهای مدفون شده در دامنه کوههای آرارات بزرگ ( الحارث ) و آرارات کوچک (الحویرث ) که در حال حاضر در کشور ترکیه قرار دارند و دامنه آنها مربوط به خاک ایران است را به اصحاب رس نسبت می دهند و نام رود ارس نیز که سرچشمه آن از قسمتهایی از این دو کوه است از همان رس گرفته شده است. ناگفته نماند که رس در لغت به معنی چاه و هر چیز کنده شده است. نام محلی این رود به ارمنی آراکس و به ترکی آراز است. نام اَرَس ریشه پارسی دارد و به معنای زلال و بی غل و غش است. رودخانه ارس در سال ۱۸۱۳ میلادی در پی عهدنامه گلستان به عنوان مرز ایران و روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد.

سرچشمه ها ، موقعیت و مشخصات رودخانه ارس :

حوضه آبریز ارس جلگه پستی در نیمه شمالی استان‌های آ. شرقی و غربی و اردبیل است و آب و هوای معتدلی نسبت به نیمه جنوبی این استانها دارد بارش فراوان در این منطقه علاوه بر کمک به اعتدال آب و هوا باعث ایجاد رودخانه‌های متعدد با دبی (حجم آب در واحد زمان /Sec M3 ) زیاد شده است. برخی از این رودها سرشاخه‌های متعددی در کشورهای همجوار (ترکیه- آذربایجان- ارمنستان) دارند و در نهایت به دریای خزر راه می‌یابند.

سرچشمه آن از کوههای مین گول داغ (هزار برکه) ترکیه واقع در جنوب شهر ارزروم است ، محل مذکور که در مرکز تجمع آبهای این کوهها وتشکیل ارس بوده ، بیش از 800 متراز سطح دریا ارتفاع ندارد. طول رود از سرچشمه تا مصب قریب 1072 کیلومتر است که پس از سرازیر شدن از سرچشمه در نقطه ای به اسم « دوالو » وارد خاک ایران شده و از همین محل تا نقطه « قره دونی » که آخرین حد فاصل خاک ایران و ارس می باشد ، در شمال غربی ایران جریان دارد. رودخانه ارس پس از عبور از « قره دونی » وارد خاک قره باغ می شود و با طی مسیر در جمهوری آذربایجان به رودخانه « کورا » می پیوندندد و به دریای خزر می ریزد.

شعباتی که از خاک قفقازیه وارد رود ارس می شود عبارتند از : آرپاچای-رود نخجوان-رود کر. همچنین شعباتی که از خاک ایران وارد رود ارس می شود عبارتنداز: رود زنگماراز ماکو- رود آغ چای و قطور چای از خوی- رود زیلبیر از مرند - رود کوک گنبد از قره داغ - دره رود مغان.

عرض رودخانه ارس در جلفا گاهی تا 200متر و ارتفاع وعمق بستر آن به 2 تا 3 متر می رسد. عریضترین نقطه رودخانه در نزدیکی شهر جلفا میباشد که بیش از 200 متر عرض و بیش از 4 متر عمق دارد که می توان سومین رودخانه ایران از لحاظ قدرت آب تلقی کرد. بستر رودخانه ارس دارای شیب زیادی بوده که آب با سرعت درآن جریان دارد و مثل رودهای دیگرنمی توان بر روی آن قایقرانی کرد ولی اگر قایق موتور دار باشدمی توان از آن استفاده نمود.

در نزدیکی پاسگاه سیه رود که میان جلفا و خدا آفرین قرار گرفته درطی سالهای طولانی بستر خود را در دره یک کوهستان صخره ای ، بقدری پائین برده که بشکل یک دیواره کاملا عمودی باژرفای خیلی زیاد درآمده بطوریکه این بستر بصورت یک پرتگاه خیلی خطرناک می باشد و مجرای ژرف ارس در این ناحیه به اسم (جاموش بغان بندی) که به فارسی یعنی بندی که گاومییش راخفه می کندنامیده می شود که دارای چشم انداز بسیار زیبایی می باشد.

بررسی حقوق مرزی بین ایران و کشورهای آذربایجان و ارمنستان :

سد ارس نخستین سد مشترک ما بر روى رودخانه مرزى کشور است. در سالیان گذشته و در چارچوب موافقتنامه سال ۱۹۶۳ ایران و اتحاد جماهیر شوروى با احداث تأسیسات در حال بهره بردارى سد ارس و میل و مغان در مرز مشترک جمهورى اسلامى ایران با جمهورى آذربایجان و با تنظیم ۱‎/۸ میلیارد متر مکعب از آب این رودخانه، در سال حدود ۱۵۰ هزار هکتار از اراضى آبیارى و ۴۴ مگاوات نیز برق تولید مى شود. در حال حاضر، مشکلات ناشى از آلودگى هاى وارده از کشورهاى واقع در حوزه رودخانه از مهمترین چالش هاى موجود در رودخانه ارس است که اخیراً در قالب یک پروژه چهارجانبه (ایران - آذربایجان - ارمنستان - گرجستان) با مشارکت لازم، در حال مطالعه و کنترل است.

خوشبختانه قرارداد و پروتکل هاى موجودبا شوروى سابق مبناى همکارى و تعامل با کشورهاى آذربایجان و ارمنستان است و اصولاً بهره بردارى مشترک از رودخانه ارس عامل همکارى و بهبود روابط دوجانبه با این کشورها بوده است.
در مورد سد ارس، نیز این سد در سال ۱۳۴۹ در ۴۰ کیلومترى شمال غربى جلفا در محلى به نام قزل قشلاق بر روى رودخانه ارس احداث شده است. با استفاده از این سدو تأسیسات جانبى آن ۷۲هزار هکتار از اراضى کشاورزى کشورمان زیر کشت آبى رفته است. ۴واحد نیروگاهى نیز در این سد وجود دارد که دو واحد از آنها متعلق به ایران است. ظرفیت اسمى هر واحد نیروگاهى ۱۱مگاوات بوده و میزان متوسط انرژى تولیدى سالانه (سهم ایران) ۸۶گیگاوات ساعت است. در پروتکل هاى سالانه، میزان بهره بردارى از منابع آب و انرژى رودخانه مرزى ارس و سد، همه ساله با حضور نمایندگان طرفین تنظیم مى شود. حجم مخزن و حجم مفید سد ارس به ترتیب ۱۳۵۰ میلیون متر مکعب و ۱۱۵۰ میلیون متر مکعب است احداث و بهره بردارى از سد ارس استفاده از حقابه ایران را در حد میزان مورد توافق در پروتکل فیمابین تأمین کرده است.

مشکلات زیست محیطی :

منابع آگاه محلى از آلوده بودن آب هاى ارس و مشاهده جانداران آسیب دیده از آلودگى محیط زیست در منطقه خبر مى دهند. طبق گفته هاى افراد بومى ساکن در منطقه منبع اصلى آلودگى ارس تخلیه فاضلاب منطقه مسکونى و صنعتى جلفا به داخل رودخانه است. به طورى که این اتفاق موجب پیدایش باتلاق در این منطقه شده است. از سوى دیگر نبود فاضلاب در این منطقه، محیط زیست و آب رودخانه ارس را تهدید مى کند و گونه هاى گیاهان دارویى منحصر به فرد منطقه را در معرض نابودى قرار خواهد داد. وجود مخازن سوخت تهدیدى براى این منطقه محسوب مى شود و چنانچه در منطقه ویژه اقتصادى در جلفا آتش سوزى رخ دهد تمام منطقه درمعرض خطر قرار مى گیرد و چنانچه مخازن سوخت به هر دلیلى دچار نشتى شوند به آب و خاک منطقه آسیب مى رساند و به دلیل نزدیک بودن به رودخانه ارس آلودگى آب این رودخانه را نیز در پى خواهد داشت.

به دلیل سیل ورود آلاینده هاى خطرناک توسط برخى کشورهاى همجوار رودخانه ارس، منابع مختلف از احتمال بروز فاجعه اى زیست محیطى طى سالهاى آتى در این منطقه خبر مى دهند. به اعتقاد کارشناسان زیست محیطى، گرچه تعدادى از سازمانها و ارگانهاى مسؤول، آلودگى هاى رود ارس را در حد غیراستاندارد نمى دانند اما با ادامه روند کنونى، این رودخانه به همراه حوزه آبریز خود به کانون آلودگى هاى خطرناک تبدیل خواهد شد. رودخانه ارس توسط برخى کشورها به خصوص ارمنستان آلوده مى شود. ارس از طریق چند منشأ آلودگى فاضلاب صنعتى در ارمنستان آلوده مى شود اما «فعلاً» به وضعیت بحرانى نرسیده است. به اعتقاد کارشناسان زیست محیطى، ادامه حیات جنگلهاى حفاظت شده ارسباران، کیامکى و آینالى که محل پرورش گونه هاى منقرض شده اى چون گوزن قرمز ایرانى (مارال) و... است با سرنوشت رود ارس عجین شده است. در آزمایشات صورت گرفته «فعلاً» هیچگونه بیمارى یا مورد خاصى در ۱۷ گونه آبزى موجود در ارس مشاهده نشده است.

جاذبه های توریستی منطقه :

طبیعت زیبا و تاریخ غنی، منطقه ارس را به یکی از مناطق ویژه توریستی تبدیل کرده است. کوهستان های بلند منطقه همه ساله کوهنوردان زیادی را به خود میخواند. رود زیبای ارس با مسیر پر پیچ و خم و حکایت های غریب خود یکی دیگر از جاذبه های گردشگری است. حیات وحش ارسباران با پوشش گیاهی منحصر به فرد و منطقه کیامکی با تنوع زیستی بی نظیر، سایر جاذبه های توریستی این منطقه به شمار میروند.

1- کلیسای سنت استپانوس در 16 کیلومتری غرب جلفا و به فاصله ی 3 کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در روستای متروکه ای به نام دره شام قرار دارد و نام کلیسا ملهم از نام استپانوس شهید اول راه مسیحیت می باشد و به علت استقرار آن در روستای دره شام به این نام نیز خوانده می شود.

2- بر روی رودخانه ارس دو پل تاریخی به فاصله صد متر از یکدیگر بنا شده که به نام خدا آفرین مشهورند. پل اول به دوره سلجوقیان (552- 391 ه ق منسوب است. 160 متر طول و 15 طاق دارد. پل دوم خدا آفرین به طول حدود 120 متر ودارای 10 طاق ، و منسوب به دوره صفوی ( 1148 - 907 ه ق ) است .

3- حمام کردشت بر کنار رود ارس و در جوار روستای کردشت واقع شده است. دارای طراحی داخلی ونقاشی های دیواری بسیار جالب است. قدمت این حمام به بیش از دو قرن می رسد.

برخی از سدهای رودخانه ارس :

1- سد ارس : این سد بر روی رودخانه ارس در منطقه قزل قشلاق و در 40 کیلومتری جلفا واقع شده است. سد از نوع خاکی با هسته رسی میباشد. تاریخ شروع ساختمان آن در سال 1347 و تاریخ خاتمه سال 1350 می باشد. طول تاج 945 متر و ارتفاع از پی 42 متر است. همچنین ار تفاع از کف 36 متر و عرض در تاج 8 متر است. گنجایش کل مخزن 1350 میلیون متر مکعب و گنجایش مفید مخزن 1166.5 میلیون متر مکعب است. لازم بذکر است که قدرت توربین های نصب شده در این سد 22000 کیلووات می باشد.

2- سد خدا آفرین : این سد بر روی رودخانه ارس در منطقه اصلاندوز و در نزدیکی شهر مغان واقع شده است. سد از نوع خاکی میباشد. تاریخ شروع ساختمان آن در سال 1372 و تاریخ خاتمه سال 1379 می باشد. طول تاج 380 متر و ارتفاع از پی 60 متر است. گنجایش کل مخزن 1600 میلیون متر مکعب و گنجایش مفید مخزن 1200 میلیون متر مکعب است. لازم بذکر است که قدرت توربین های نصب شده در این سد 100000 کیلووات می باشد.